unang bigwas: sarili
Nagsimula tayo sa ating mga
sarili. Naglaan ng isang tiyak na
panahon at lugar para sa
malayang pagdaloy ng tinig na madalas nating
isantabi. Binuhay o pinalakas
ang reception capacity ng ating mga
senses. Gumawa tayo ng mga
exercises na idinisenyo para paganahin
ang ating pang-amoy, panlasa,
pandama, pandinig at inoryent natin ang
paningin sa kahalagahan ng
sariwang pagtingin sa mga kapaligiran
Layunin nito na balansehin ang
pagdomina ng rason/ isip sa ating
sarili at paalagwain ang ating
imahinasyon.
"What I love in you, dear
imagination, is that you do not forgive."
sabi ni André Breton, tatay raw
ng surrealism (sino kaya ang nanay?).
At pinalaya nga natin ang ating
imahinasyon
Kipkip nating parang Bibliya
ang kautusang "show don't tell,"
kautusang napakahirap sundin,
kautusang mas madalas kaysa hindi ay
nilalabag natin. Gayonman, alam
nating nagdaraan sa proseso ang
lahat at napatunayan nating
it's really more difficult to unlearn
than to learn. Sige lang, kayod
pa rin – habi pa rin ng salita, ng
imahen at tunog.
Habi pa rin ng salita –
isinasapuso ang silbi ng paghubog ng bago at
pinatinding karanasan
(heightened experience) sa pamamagitan ng mga
sariwang metapora at anggulo ng
pagtingin sa mga bagay at karanasan.
Gabay natin dito ang mga
sumusunod (pero hindi absolute na batas):
- maging kongkreto –
iwasan ang mga abstraktong salita gaya ng
pang-uri, pang-abay at
abstraktong pangngalan. hangga't kaya palitan
ng pandiwa at kongkretong pangngalan
ang mga ito. Kung kapos ang
pandiwa at kongkretong pangngalan,
gumamit ng metaphor at iba pang
tayutay. Halimbawa, mas
nasasagap ng ating senses ang bato,
kulangot, garapata kaysa sa mga
salitang matigas, malagkit, at
makulit. Pansinin ang
pagkakaiba:
(a) makulit ang mga estudyante
(b) para garapata ang mga
estudyante
- maging specific –
iwasan ang mga general statement. Tingnan
halimbawa: sasakyan, kotse, volks; hayop, ibon, agila; tanim, gulay,
ampalaya. Nagiging mas malinaw at tiyak habang nagiging specific.
 |
- iwasang dumaldal –
kung masasabi sa isang salita,
huwag sabihin sa dalawa o sa
tatlo. Halimbawa sa halip na sabihing
limampung piso ang isang kilong
timbang ng isdang galungggong
sabihin na limampung piso ang
isang kilo ng galunggong; sa nangilid
ang luha sa kanyang mata, oks
na ang nangilid ang luha puwera lang
kung may kung anong epek kang
gustong palitawin. Kapag sa ilong
nangilid ang luha, kailangang
banggitin talaga ang ilong dahil kaiba
ito.
- hangga’t maaari, huwag
magsermon – bahagi pa rin ito ng "show don't tell.".
Mas suwabe ang dating,
halimbawa, kung ilalarawan ang isang sitwasyon
kaysa sabihing “balot ng pagkakasala
ang tribong iyon”. Iwasan ding
sumigaw ng propaganda gaya ng
"walang ibang daan ng kaginhawahan
kundi ang magkapitbisig at
patalsikin sa poder ang mapang-aping
uri!!!!!!" He he he
"papa don't preach".
- sikaping magkaroon ng kaisahan
ang mga metaphor na ginagamit
sa isang tula – mauuntol ang
pagbasa kung sa gitna ng karagatan, ng
mga alon ay biglang may
sisingit na pakong kalawangin. Pero hindi
laging ganito, magbasa na lang
ng mga tula ni Neruda para makita kung
paano epektibong
pinagsasama-sama ang magkakasalungat na metaphor.
sukat at tugma
Sumubok na rin tayo sa ilang
tradisyunal na porma ng tulang
katutubo. Sumulat tayo ng
tanaga, diona, dalit. Sumali pa nga ang
iba sa atin sa kontes sa
pagsulat ng mga nabanggit. Walang nanalo
pero natuto.
Sumawsaw rin tayo sa dayuhang
porma, villanelle. Sa pamamagitan ng
mga ito, dinama natin ang
musika ng tula, partikular ang indayog ng
regular na ritmo nito, parang
alon – klok, klok, klok, swashhh, klok,
klok, klok, swashhh, klok,
klok, klok, swashhh. PERO,
andaming karanasang hindi
puwedeng ikulong sa mga kinasanayang
pamamaraan. At sumabak tayo sa
malayang taludturan. Marami sa atin
ang mas komportable sa ganitong
pagtula – malaya, makilos, kayang i-
akomodeyt ang samut-saring
experyensya lalo na sa lungsod. Ang hirap
nga namang ilagay sa regular na
ritmo at pantig ang sumusulasok na
alingasaw ng imburnal o
tambutso ng jip.
Sa dalawang porma, nasa
indibidwal na makata na ang pagpili kung alin
ang para sa kanya ay epektibong
makapagpapahayag ng kanyang
saloobin.
ikalawang bigwas
dagdag sa tugma at sukat
Sinasabi natin na may mga
karanasan, tunog at imahe na mahirap ipahayag sa tulang may regular na tugma at
sukat. Halimbawa, ang palengkeng pinasambulat ng bomba ay mahirap ilarawan sa
ganitong tula. Hindi nito kayang hulihin, nang kasing-epektibo ng malayang
taludturan, ang nabanggit na sitwasyon.
Pero madalas, sa ating mga tula,
makikitang kakapusan pa ng pag-unawa sa tugma at sukat ang dahilan ng paggamit
natin ng free verse o malayang taludturan.
Marami sa ating mga tula ang naka-focus sa mensahe at imahen at parang
walang pakialam sa silbi ng tunog sa tula. Mahalaga ang musicality. Isa ito sa pagtutuunan natin ng pansin sa
ating mga worksyap.
Mas gamay natin ang malayang
taludturan pero kailangan nating tandaan na hindi naman ito talaga kasing-laya
ng isang nagwawalang baka – damba nang damba, walang pakialam kung ano ang
madapurak; unga nang unga walang pakialam kung kaninong tainga ang
mawarat. Kailangan din dito ng ingat at
sinop. Ang kalayaan sa free verse ay
hindi kasing-kahulugan ng pagsulat ng kahit anong salitang ating maisip o
matipuhan. Tinatawag lamang itong
malayang taludturan dahil hindi ito nagpapakulong sa regular na tugmaan at
bilang ng taludtod pero may sinusunod pa rin itong mga gabay upang maging mas
epektibo ang pagtula. Madalas nating
pag-usapan ang mga gabay na ito (tingnan ang unang bigwas).
persona at tagpuan
Sumulat din tayo ng mga tulang
nagpapakita kung sino ang persona (nagsasalita sa tula) at saan siya
naroroon. Nakita natin na malaking
tulong ang ganito sa dramatisasyon ng karanasan, emosyon, at kaisipan na gusto
nating ipaabot. Halimbawa:
tulad kagabi
narito na naman ako
nakahilata sa gulod
unan ang magkasalikop
na
palad kumot ang hamog
at
dilim
nakikipagkuwentuhan
sa mga bituin
hinihintay
ka, kailan ka darating?
Hindi na kailangang sabihin ng
makata ang nadarama ng persona, epektibo na itong nailarawan sa pamamagitan ng
pagpapakita ng sirkumstansya ng persona: nasa gulod, nag-iisang naghihintay
habang nagbibilang ng bituin, makata siguro.
Sa mga tula nating kumusta ka
na kaya?, nakita naman natin ang gamit ng paglalahad ng malinaw na
sirkumstansya ng tao o hayop na kinakausap o tinutukoy ng persona.
“Kumusta ka na kaya diyan sa Saudi ‘tay”, kaagad-agad ipinakikita nito
ang agwat sa pagitan ng anak at ama.
Kapag mahusay na nailarawan ang kalagayan ng ama sa Saudi, kahit sa
pamamagitan lamang ng paglalahad ng mga pangamba (“di kaya nginatngat na ng
pintura ang iyong daliri at baga”), epektibo nang mabibigyang-hugis ang
karanasang nakapaloob sa tula.
Pansinin naman ang mga linyang
ito:
h’wag matakot na sumuong
sa dako pa roon may apoy
ng tatanglaw, magtataboy
sa kadilimang nakalambong.
Ganda no? Mapanukso ang tugma at sukat ng tula
– abba, 9/8/9/8 ang bilang ng pantig. Pero tulad ng madalas nating pag-usapan,
hindi lamang tugma at sukat ang tula at mas lalong hindi ito lantarang pamimilosopiya. Siguro bukod sa regular na tugma at sukat
nito, maaaring makakiliti ito ng isip at suwabe sa tenga, pero hanggang doon na
lamang.
Masiyadong abstrakto ang siniping mga linya
para mapakilos nito ang ating mga senses.
Hindi sapat ang salitang apoy upang makadama tayo ng init at maitaboy
nito ang panlalamig na dulot ng takot.
Hindi natin sinasabing walang silbi sa tula ang mga abstraktong salita
pero pag mahusay nating napuntirya ang
ating mga senses, madalas kaysa hindi, kalabisan na ang mga abstraktong
salita. PERO
sugatang pag-iisa
ni rocio montano
sapagkat
sangsang ng pulburang
kumitil sa
maligamgam na dibdib
ng iyong
ina ang sumalubong
sa iyong
pagsilang,
pagdamutan
mo bunso
ang ulila
kong bisig
bayaang
iduyan ko sa liyab
ng
himagsik-pagibig-pagasa
ang iyong
kawalang-muwang
na tanging
balabal ko sa lamig
nitong
sugatang pag-iisa.
Marami itong abstraktong
salita. Kilatisin at tingnan kung ano
ang kaibahan.
----------
