Emmanuel Villajuan Dumlao
Unibersidad ng Pilipinas Los
Baños
A B S T R A K
Tinatalakay ng sanaysay kung paanong ang Ang Ginto sa Makiling – na may palasak
na tema at naratibo ng romantikong pag-ibig – ay nagtataglay ng isang subersibong
kamalayan. Iniluwal ng isang tiyak na pook at panahon, ang nobela ay isang tinig na
nakikipagtalaban sa iba pang mga salik at puwersang pangkasaysayan; tinig
na naghahapag ng daigdig na salungat sa sistemang panlipunang kinapalooban ni Pineda.
Sa
pamamagitan ng pagbusisi sa sosyo-historikal na konteksto ng nobela at ng
awtor, layunin ng sanaysay na maghain ng isang perspektibang lihis sa mga
naunang pagsusuri na nagtutuon sa teknikal na aspekto ng akda.
Key Terms
Macario Pineda
Nobelang Tagalog
Panunuring pampanitikan
Kasaysayan at literatura
It is important to ‘locate’ the
production of literary effects historically as part of the ensemble of social
practices. For this to be seen dialectically rather than mechanically, it is
important to understand that the relationship of ‘history’ to ‘literature’ is
not the relationship or ‘correspondence’ of two ‘branches’, but concerns the
developing forms of an internal contradiction. Literature and history are not
each set up externally to each other (not even as the history of literature
versus social and political history), but are in an intricate and connected
relationship, the historical conditions of existence of anything like
literature (kina (Eagleton at Milne 1996: 279).
Sa ganitong
lente, Si Pineda, tulad ng kanyang akda, ay hindi lamang produkto ng kanyang
panahon; isa rin siyang lakas na nakikipagtalaban at tagisan sa iba pang mga
salik at puwersang pangkasaysayan. Ang
dinamismong ito ang magsisilbing angkla ng pagbusisi sa akda.
Umiikot ang nobela
sa pag-iibigan nina Edong at Sanang, dalawang tauhang pagkatapos subukin ng
tadhana sa loob ng apatnapung taon ay
muling nagkapiling. Palasak na tema ng
pag-ibig ang gulugod ng nobela at kung
gayon, maaaring hakain na wala itong
ipinag-iba sa marami pang kuwentong isinulat ng awtor at lumabas sa iba’t ibang
magasin noong huling bahagi ng dekada 40.
Sa ganitong pagtingin,
malamang na husgahan ang naturang akda bilang eskapista, isang nobelang
nagbubunsod ng pagtakas sa salimuot ng panlipunang realidad. Lalo pa nga’t ni
hindi man lamang nito sinaling ang kalagayan ng bansa noong nabanggit na
panahon. Panahon ito na lupaypay pa ang
bansa sanhi ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, panahong sinusupil ng Estados Unidos ang
mismong mga mamamayan at grupong kaakbay nito sa paglaban sa mga Hapones,
panahong naghahari-harian ang mga panginoong maylupa at ang kanilang goons at konstabularya.
Maaaring
sabihing ano nga ba naman ang aasahan kay
Pineda na hinubog ng eskapistang
kulturang dala ng mga Amerikano sa bansa. Ipinanganak si Pineda noong 1912 at edukasyong
kolonyal ang kanyang sinuso. Kabilang
siya sa “bagong henerasyon ng mga Filipino na nag-aral ng buhay ng mga bayaning Amerikano, umawit ng mga
awiting Amerikano, at nangarap ng niyebe at Sta. Claus” (Constantino Sr. kina Santillan
at Conde 1998: 206). Sa katunayan, sa
wikang Ingles unang nagsulat at nakilala si Pineda. Kabilang sa mga kuwento niyang inilabas
ng Graphic
ang “Five Minutes” at ang “Auntie Writes the Ending”, na ayon sa editor ng naturang magasin na si A. C.
Fabian ay maituturing na mga akdang mataas ang uri. Teknik sa kanluraning
pagsulat ang tuon ng naturang papuri na sinusuhayan ng pagtinging “waring higit
na nahaling si Pineda sa paggamit ng teknik kaysa pagpapahayag ng isang
pangkalahatang bisyon ng magkakaugnay na aspeto ng pansariling karanasan” (Reyes
kay Pineda 1990:13). Tinutukoy ni Reyes
sa obserbasyon niyang ito ang unang bahagi ng kasaysayan ng awtor bilang
manunulat.
Maging sa mga
kuwentong Tagalog ni Pineda ay ganito rin ang tabas ng pagsusuri. Halimbawa, ayon kay Clodualdo del Mundo:
Si Pineda ay hindi lamang
nagpapakilala ng kasanayan sa pagbalangkas ng isang tunay na maikling katha;
pinatutunayan pa rin niya ang kaniyang kabihasnan at kataimtiman sa paglikha ng
mga tauhang katutubo sa ating mga nayon.
Siya’y isang matapat na tagapaglarawan ng buhay-nayon at mga tauhang
doon nag-ugat ang mga buhay (Gonzales, Marin, Rubin 1982: 232).
Lalong
titibay ang pagtinging tiwalag sa salimuot ng realidad panlipunan ang mga akda
ni Pineda kapag isinaalang-alang ang kanyang personal at pampamilyang
sirkumstansya sa konteksto ng kalakarang pampanitikan ng kanyang panahon. Pito ang kanyang anak, ibinilanggo dahil
pinaghinalaang gerilya, nagkasakit ng tuberkulosis. Dumating ang panahong sa
pagsusulat na lamang nanggagaling ang kabuhayan ng kanyang pamilya. Hanggang
pati nga pagsulat ng ‘kapalaran’ ay kanya na ring pinatulan. Bunsod ng ganitong sipag sa pagsusulat,
inakusahan siyang “lumihis ng landas at nagtayo ng pagawaan ng kuwento at
nobela sa kanilang tahanan” (Agoncillo 1949: 52).
Batay rito, maaaring mahaka na ang
konsiderasyon na lamang ni Pineda ay malathala upang kumita. Samakatwid,
nagsusulat siya ayon sa panlasa ng mga editor ng mga magasing naglalathala ng
kanyang mga akda, gaya ng Liwayway, Ilang-Ilang, Aliwan, atbp. Kung ganoon, kauna-unawa nga na magtuon na
lamang siya sa mga palasak na paksa at pamamaraan ng pagkukuwentong kinasanayan
ng mga mambabasa na ang pagtangkilik ay napakahalaga sa pananatili ng isang
publikasyon.
Samakatuwid, maging ang pagpapasya
ni Pineda na talikdan ang Ingles at magsulat sa Tagalog ay maituturing na isa
lamang tulak ng pagtugon sa kalam ng tiyan.
Inilathathala ang Ang Ginto sa Makiling noong 1947,
panahong nililiglig ng ligalig ng krisis sa politika, gutom, pangangamkam
ng lupa, patayan, at iba pang porma ng karahasan ang bansa, partikular ang
Gitnang luson. Taga-Malolos si Pineda at
saksi siya sa ligalig na ito. Sinagap ng sensitibo niyang kamalayan ang
samutsaring kaisipan at pagpapahalaga mula sa iba’t ibang kampo at paksyon ng
lipunan.
Tama ang hinala ng mga Hapon nang hulihin nila si Pineda -- propagandista
siya ng kilusang gerilya sa Bulacan (Reyes kay Pineda: 1990). Maaari nating itanong kung gayon: Bakit
napakatiwalag naman ng mga akda ni Pineda sa realidad ng ligalig na ito? Maging ang mga kuwento niyang “Sinag sa Dakong
Silangan” at “May Landas ang mga Bituin” na tuwirang pumapaksa sa digmaan ay
salat na salat sa pagsisiwalat ng lalim at lawak ng kalupitan ng mga mananakop na Hapones.
Anong klaseng gerilyang manunulat si
Pineda at hindi niya pinagtuunan ng kaukulang pansin ang panlipunang realidad
ng kanyang panahon? Bakit hindi hinagip
ng kanyang panulat ang dagundong ng mga hayag at lihim na kilusan laban sa mga
Hapon, sa mga Amerikano, at sa bagong
tatag na republika?
Hindi pa man napapawi ang init sa mga armas ng HUKBALAHAP na gumapi sa mga Hapones noong
1945, litaw na litaw na ang tunay na intensyon sa likod ng pangakong “I shall
return” ni McArthur. Pinagdadadakip na
ng USAFFE ang mga gerilya. Sa Nueva
Ecija, ikinulong sina Silvestre Liwanag, Luis Taruc, Castro Alejandrino at iba pang lider ng mga
gerilyang lumaban sa Hapon. At sa taon
ding iyon, nangyari ang isang halimbawa ng kataksilan at panunupil ng Estados
Unidos sa mga Pilipino. Minasaker ang 109 kasapi ng Iskuwadron 77 ng HUKBALAHAP. Sa pamumuno ni Kolonel Adonias Maclang, na
binansagang tulisaffe (Agoncillo
1990), dinakip ang naturang mga gerilya. Walang paglilitis, pinaghukay sila ni
Maclang ng libingan at ipinabaril sa kanyang mga sundalo (Kerkvliet 1993).
Sinundan ito ng masaker sa Maliwalu,
Bacolor Pampanga at ng tinatawag na MASICO Affair sa Laguna o ang pagmasaker sa
mga inosenteng mamamayan. Sa panahong
ito, military police at goons ng mga
panginoong maylupa ang naghahari sa kanayunan na itinuturing na “no man’s land”
(Agoncillo 1990: 451). Sa paningin ng
isang kasapi ng Hukbong Mapagpalaya ng Bayan (HMB), ang kalagayan nila noon ay “kasing-sama, kung hindi man mas masahol pa,
sa pananakop ng Hapon” (Kerkvliet 1993: 58).
Noong Agosto 24, si Juan Feleo na isa sa mga lider ng kapisanan ng
magbubukid sa Gitnang Luson, ay dinukot at pinugutan ng ulo. Papunta sila noon sa Maynila upang
makipag-usap kina Luis Taruc nang harangin ng mga armadong kalalakihan ang
kanilang sinasakyan. Kasamang pinaslang ang kaniyang asawa at lima pang kasamahan. Makaraan ang ilang linggo, natagpuan ang
kanilang mga bangkay sa ilog Pampanga. Inihudyat
ng pangyayaring ito ang pagguho ng nalalabi pang pag-asa para sa pagpapairal ng
kapayapaan sa buong bansa. Limang araw
pagkatapos dukutin si Feleo, sumulat si Luis Taruc kay Pangulong Roxas upang
sabihin ang kapasyahan niyang sumapi sa armadong pakikibaka (Kerkvliet 1993).
Sa gitna ng nagsasalimbayang mga pangyayaring ito, bakit tila wala man
lang ni isa sa mga tauhan sa Ang Ginto sa
Makiling ang direktang kumakatawan sa mga makabayang samahan sa Gitnang
Luson gaya ng PKP, HMP, PKM, AMT, atbp.?
susi sa pagbibigay-kabuluhan
Sa mas masinsin at malalim na
pagsusuri, makikitang ang Ang Ginto sa Makiling ay hindi lamang kalipunan ng mga teknik na
mahusay na ikinamada ni Pineda. May
higit pang dahilan kaysa sa mga ito kung bakit tinangkilik ito ng kanyang mga
mambabasa. Totoong hindi na natin maaaring makausap pa
ang mga orihinal na mambabasa ni Pineda upang alamin ang mga dahilan ng
ganitong pagtangkilik. Gayunman, maaari
pa rin nating ipaliwanag ang kabuluhan ng awtor at ng akda dahil nasa akda
mismo ang susi ng pagbibigay-kabuluhan (Reyes kay Pineda 1990).
Upang mahanap at mahusay na magamit
ang susing ito, kailangan munang tingnan ang nobela bilang luwal ng isang
takdang pook at panahon, “in a field of conflict, where moral claims are made
by various social groups” (Mojares 1989: 47).
Kung gayon, ang Ang Ginto sa
Makiling ay isang tiyak na tinig, isang depinidong na paninindigan at lakas
na pinagitaw ni Pineda sa pamamagitan ng paglikha ng iba’t ibang klaseng
daigdig.
Tatlong daigdig na may kani-kaniyang
realidad ang nilikha ni Pineda sa nobela. Una,
ipinasisilip niya ang kasalukuyang mundo (1947) ng tagapagsalaysay, ang mundong nakasandig sa mga katotohanang factual at accurate, mundong umiingos
sa mga sinaunang paniniwala, gaya ng tiyanak, duwende, at iba pang
kababalaghan. Ito ang mundong kinukubabawan ng pragmatismo at positibismo na
bitbit ng kolonyalistang Estados Unidos. Napakaikli ng paglalarawan ni Pineda sa mundong
ito ngunit kaagad mararamdaman ang tagisan ng dalawang magkasalungat na
pagpapahalaga. Mauulinig na rito ang subersibong kamalayan at
paninindigan ng awtor.
Sa pagbukas ng nobela, ipinuwesto ni
Pineda ang tagapagsalaysay, na siyang pangunahing daluyan ng kontra-kamalayang
nangingibabaw sa kabuuan ng nobela, sa isang dehadong posisyon -- tagasalo ng
asignaturang ayaw gampanan ng tauhang nagbabandila ng modernong kaisipan. Higit
sa usapin ng husay sa paggamit ng teknik sa pagkukuwento, ang ganitong kamada
ay nagpapakita ng malalim na ugnay ng awtor sa kamalayan at tradisyon ng
kanyang mambabasa. Hinuli niya rito ang
paghuhugpong ng katutubo at Kristiyanong pagpapahalaga na buhay na buhay sa
kamalayan ng mga Pilipino: ang
paniniwala sa mga “kababalaghan” at ang kababaang loob. Sa Pasyon at Rebolusyon, ipinakikita ang kapangyarihan ng kamalayang
ito na unang nasaksihan noong 1841 nang maghimagsik ang mga kasapi ng Cofradia
de San Jose, sa pamumuno ni Apolinario dela Cruz, laban sa mga Kastila (Ileto 1979). Naglakbay ang titis nito hanggang
Gitnang Luson at muling umapoy bilang Kolorum at Sakdal noong dekada
30. Sa lawak at sinsin ng paglaganap
nito sa Gitnang Luson, hindi malayong makasalamuha ni Pineda ang mga kasapi
nito. Hindi malayong ang pananaw-mundo
ng mga samahang ito ay nakipagtalaban at tagisan sa sistema ng pagpapahalagang
hinubog sa kanya ng kolonyal na edukasyong Amerikano.
Ikalawa,
inilalarawan ni Pineda sa mundong nilakhan ni Doro ang pagtatagisan ng
iba’t ibang pagpapahalaga at
interes. Pandayan ito ng
kadalisayan ng loob, isang larangang
kailangang pagdaanan ng sinumang naghahangad ng kaginhawahan at
kapayapaan. Sa mundong ito sinubok ang
pagkatao at pag-iibigan nina Sanang at Edong.
Ipinakikita rito ng awtor ang tunggalian ng kabutihan at kasamaan: ng
kadalisayan ng loob, pakikiramay, at katapatan (sa katauhan nina Doro, Sanang
at Edong, Kabisang Indo, Nanong Balabal, atbp.) laban sa makasariling
paghahangad, karumihan ng budhi, at kataksilan (sa katauhan nina Sebio, ng
binatang taga-Santol, atbp.)
Sa bahaging ito, binubulatlat ni
Pineda ang bulok ng kanyang panahon, sa isang pailalim na ulos. Ang paglalarawan niya ng karahasang idinulot
ng labanan sa pagitan nina Kabisang Indo at ng mga taga-Santol ay tila isang
lohikal na debelopment lamang sa kabuuang balangkas ng nobela – may
naagrabyado, may gumanti. Sa unang tingin,
natural na daloy lamang ito ng naratibo. Ngunit kapag binasa sa konteksto ng
kalagayan ng bansa, partikular ng Gitnang Luson noong huling bahagi ng dekada
40, isa itong matalas na pahayag ng pagkadismaya sa kaayusang panlipunan ng
nabanggit na panahon. Mas titingkad ang
pagkadismayang ito kapag itinabi ang nabanggit na tagpo sa sinabi ni Edong na
isa sa mga katangian ng bayan ni Makiling: “Walang punong-bayang may
nakikilalang kaibigan at mayroong hindi (247).
Kapansin-pansin sa nobela, lalo na
sa bahaging ito ng pisikal na komprontasyon ng mga tauhan, ang kawalan ng
politikal na istrukturang magpapairal ng regulasyon sa komunidad. Inilagay ni
Pineda sa taumbayan ang pagpapasya. Nasa
kanilang kamay ang batas at ang katarungan.
Sa ganitong paglalarawan, hindi lamang ipinakikita ni Pineda ang aktuwal
na kondisyon ng kanyang panahon kundi mas higit, inalisan niya ng lambong ang
“kapayapaan” ng pacification campaign ng Estados Unidos sa bansa. Hinubaran niya ang mga pretensyon ng imperyalistikong
hegemonya nito na isinalaksak sa mga Pilipino sa pamamagitan ng politika,
relihiyon, edukasyon, at panitikan (San Juan, Jr.:1996).
Ikatlo,
sa pamamagitan ng alamat ni Maria Makiling na inilangkap niya sa nobela,
inilalahad ni Pineda ang kanyang bisyon ng isang ideal na daigdig. Sa mundong ito, tanging ang mga nagtataglay
ng dalisay na loob ang nakapapasok. Pinamamahalaan ni Mariang Makiling, nakatira
sa pinagpalang pook na ito ang mga bayaning nag-alay ng buhay para sa bayan.
Narito rin ang tauhang nakaukit sa puso at isip ng Pilipino, gaya ng mag-inang
sina Sisa at Crispin. Sa madaling
salita, ang mundong ito ang kataliwasan ng kasalukuyang mundo ng
tagapagsalaysay at ng mundong nilakhan ni Doro. Tahanan ito ng mga uliran at ng mga maliliit at inaapi sa kasaysayan. Ang kaligayahan ng mga nakatira rito ay
ang kanilang pagtitinginang tunay na sa mga magkakapatid. Ang kakanin ng
isa’y ipakikihating walang agam-agam sa nangangailangan. Ang isang kabang palay na hiniram sa tag-ulan
ay isang kabang palay ring isasauli sa
tag-araw… (247).
Pinalulutang
dito ni Pineda ang bisyon niya ng komunal na pamumuhay na pinamamayanihan ng
pagkakapantay-pantay at kawalan ng pagsasamantala. Binibigkis ito ng diwa ng tunay na kapatiran. Sino ang
makapipigil sa mga mambabasa ni Pineda na tingnan ang pinagpalang pook na ito
kung saan “ang lahat ay nabubuhay sa katotohanan” bilang kritisismo sa kanilang aktuwal na
kalagayan? Sinong makapipigil sa mga
mambabasa na idugtong ito sa adhikain ng kilusang mapagpalaya na kanilang
nakakasalamuha, kung hindi man kinabibilangan? Mas tatalas ang ganitong
pagsasalikop ng nobela at ng aktuwal na sitwasyon ng mambabasa sa pahayag ng
tauhang si Doro, na nang dahil sa kamusmusan at kadalisayan ng puso ay nakapasok
sa pook ni Makiling:
Naiisip kong sa kalagayan ng ating
bansa ngayon ay dapat sanang pakisalamuhain sa bayan ang mga ulirang yaon. At
sa kanilang halimbawa’y akayin ang bansa sa landas ng matuwid, ng katapatan, ng
kagitingan, ng katiningan ng loob sa katotohanan,,,, (374)
Sa siniping pangungusap, isinisiwalat
ni Pineda ang kanyang pananaw hinggil sa sistema ng pamamahala sa bansa: walang matuwid, walang kakayahan ang mga
umuugit ng pamahalaan na akayin ang bansa tungo sa kaginahawahan at
kapayapaan. Patay ang katapatan at
kagitingan at naghahari ang kasinungalingan. Tinapos niya ang nobela sa isang tanong na binigkas ni
Doro: “Kailan pa kaya mabubuksan ang mina ng ginto sa Makiling?” (374) Sa tanong na ito, pinaalingawngaw ni Pineda
ang madilim na larawan ng bansa at ang hamon
ng pagbabanyuhay.
At ang
pagbabanyuhay na ito ay kayang likhain ng tao sa kasalukuyan. Hindi ito isang
langit na makakamit sa kamatayan kundi isang kondisyong pagbabanatan ng
buto. Malilikha lamang ito ng mga Sanang
at Edong na handang isakripisyo ang personal na kaligayahan, na handang magtaya
ng buhay para sa kapuwa. Mararating
lamang ito ng mga Doro na may musmos at dalisay na puso. Sa ganito, walang puwang sa akda ang
eskapismo; bagkus hinahamon nito ang mambabasa na kumilos tungo sa pagbabago.
Naghahapag ito ng mga kongkretong pamantayang moral at etikal para sa
pagpapakatao, pakikipagkapuwa, at pagbubuo ng bansa. Ang paggamit ni Pineda sa alamat ni Makiling
bilang batayan ng nobela ay isang “malikhaing pagbibigay ng bagong
interpretasyon sa isang matandang alamat upang lalong maunawaan ng publiko ang
kabuluhan ng nakaraan sa kasalukuyan” (Reyes 1982: 142).
Sa pagtatalaban ng
tatlong mundong nilikha ni Pineda at ng aktuwal na kalagayan ng mga mambabasa ng Ang Ginto sa Makiling, makikita ang pagsasalikop
ng panitikan at realidad panlipunan. Aalingawngaw sa nobela ang dantaong tema ng
pagpapakasakit, pagdadamayan, pagdalisay ng kalooban – mga pagpapahalagang
nakaukit sa puso at kamalayan ng mga Pilipino.
Kung gayon, nagsilbing instrumento ni Pineda ang nobela upang
“antigin hindi lamang ang damdamin ng publiko kundi ang kanilang isipan upang
masusi nilang limiin ang kakulangan at kadahupan ng sariling buhay at karanasan”
(Reyes kay Pineda 1990: 59).
At sa mga
pagliliming ganito, tumitining ang paghahangad ng tao sa kalayaan at
katotohanan, ang pagsasakatuparan niya ng bisyon ng isang bagong daigdig.
Mga Sanggunian
Agoncillo, T.
(1990). History of the Filipino People,
(8th ed). QC: GAROTECH Publishing.
__________ (1948) Ang Maikling Kuwentong Tagalog (1886-1948).
QC: Inang Wika Publishing.
Eagleton and Milne. (1996). Marxist Literary Theory.
USA: Blackwell Publishers, Inc.
Gonzales, L., Ludivina Cresini-Marin, at Ligaya
Tiamson-Rubin. (1982). Panitikan sa
Pilipino: Pandalubhasaan. Manila: REX Book Store.
Ileto, R. (1979). Pasyon
and Revolution: Popular movements in the Philippines, 1840-1910.
QC: ADMU Press.
Kerkvliet, B. (1979). The
Huk Rebellion: A Study of Peasant Revolt in the Philippines.
QC:
New Day Publishers.
Lumbera, B. (2008).
Panayam.
Mojares, R. “Waiting for Mariang Makiling: History and
Folklore”. 44-51. KULTURA. Vol 2, No. 4.
(1999). Manila: CCP.
Pineda, M .(1990). Ang
Ginto sa Makiling at iba pang mga kuwento ni Macario Pineda.
Isinaayos at binigyang introduksyon ni Soledad Reyes. QC:
ADMU Press.
Reyes, S. (1982). Nobelang Tagalog 1905-1975: Tradisyon at
Modernismo. QC: ADMU Press.
Santillan, N. at M. Conde. (1998).
Kasaysayan at Kamalayan: Mga piling akda ukol sa diskursong pangkasaysayan. QC:
Limbagang Pangkasaysayan.
San Juan Jr., E. (1996). The
Philippine Temptation: The dialectics of Philippines-US literary traditions.
Philadelphia: Temple Universtiy Press.
